Czasy Solidarności i stanu wojennego (lata 1980-1989)
Pierwsze strajki w lecie 1980, a później powstanie Solidarności, poprzedzone na wyższych uczelniach jej „stadiami pośrednimi”, często o trudnych do wymówienia nazwach (NSZZ PNOSW), spotkały się z natychmiastowym odzewem warszawskiej psychologii. Członkowie partii masowo rzucają legitymacje partyjne. Po prawdzie to warszawska psychologia również wcześniej nie miała nazbyt wielu członków partii, zwłaszcza wśród młodszej generacji. Co więcej, radykalizm postaw politycznych był na Uniwersytecie Warszawskim zdecydowanie silniejszy niż na innych uczelniach w Polsce, co objawiało się na przykład tym, że młodzi pracownicy, którzy wstępowali do partii w latach 70-tych spotykali się ze strony kolegów z wyraźnym ostracyzmem. Teraz, po powstaniu Solidarności, zostało członków partii tak mało, że nie sposób wręcz utworzyć było z nich Podstawowej Organizacji Partyjnej. W konsekwencji partyjne niedobitki zostały dołączone do POP-u przy Studium Wojskowym Uniwersytetu.
Masowe są natomiast zapisy do Solidarności, do której należy zdecydowana większość pracowników Instytutu. Przewodniczącą wydziałowej Solidarności została dr Barbara Malak. Później, do końca stanu wojennego, funkcję tę pełnić będzie dr Zuzanna Toeplitz.
Okres to niezwykły dla środowiska. Wyjątkowe w swojej skali wspólne działania (między innymi zakrojone na szeroką skalę badania stanu psychologii i psychologów w naszym kraju), również poczucie wspólnoty, powodują, że trudno wymieniać tu konkretne nazwiska osób, które się szczególnie zasłużyły. Działali aktywnie prawie wszyscy – dotyczy to zarówno pracowników jak i studentów. Należy jednak wspomnieć o tym, że doc. Janusz Grzelak był delegatem na I Krajowy Zjazd Solidarności. Został też pierwszym w historii Wydziału Psychologii Dziekanem wybranym w powszechnych wyborach (pozostali członkowie „solidarnościowej” ekipy dziekańskiej to: dr Barbara Malak, jako prodziekan d/s dydaktycznych, dr Teresa Szustrowa oraz dr hab. Mirosław Kofta).
1 października 1981 roku Instytut uzyskuje status niezależnego Wydziału Psychologii, co stanowi ostateczną już kartę w ewolucji organizacyjnej psychologii na Uniwersytecie Warszawskim. Niemal w tym samym czasie dochodzi jednak do dalszych zmian strukturalnych. W 1980 roku odchodzi z Instytutu grupa pracowników związanych z profesorem Januszem Reykowskim wraz z nim samym (są wśród nich dr Jerzy Karyłowski, dr Grażyna Kochańska, dr Zuzanna Smoleńska, dr Piotr Pacewicz), tworząc w ramach Polskiej Akademii Nauk Zakład Psychologii. W Zakładzie tym, obok wymienionych, znajdzie się również prof. Zbigniew Pietrasiński, nieco później dojdzie prof. Adam Frączek (oboje w tym czasie pracowali już poza Wydziałem), częściowo będzie tam zatrudniona prof. Ida Kurcz (utrzymując nadal pół etatu na Wydziale), przez trzy kolejne lata będzie tam też pracować dr Maria Lewicka (powróci na Wydział w roku 1983). Do Zakładu Psychologii PAN (obecnie Instytutu Psychologii PAN) przejdą też z czasem dalsze osoby z Wydziału Psychologii: doc. dr hab. Krystyna Skarżyńska. doc. dr hab. Andrzej Eliasz, prof. Tatiana Klonowicz. Większość osób przechodzących do placówki PAN-owskiej argumentuje to chęcią poświęcenia się pracy czysto badawczej.
W grudniu 1981 przychodzi stan wojenny. Nie przerywa on aktywności politycznej Wydziału, który jest przygotowany do strajku okupacyjnego. Strajk nie odbywa się jednak, a Wydział podporządkowuje się decyzjom ogólnouniwersyteckim. Jednak przez cały okres stanu wojennego i później, zarówno pracownicy jak i studenci biorą aktywny udział w działalności podziemnej. Na Wydziale działa Solidarność, za wiedzą i przy współudziale władz dziekańskich. Wielu pracowników i studentów angażuje się również w działalność poza uniwersytecką. Duża grupa osób współpracuje z „Tygodnikiem Mazowsze” (między innymi Barbara Tryjarska, Anna Kruczkowska-Bikont, Piotr Pacewicz, Zuzanna Toeplitz), z wydawnictwem CDN (między innymi informatycy Tomasz Krawczyk i Stanisław Gasik oraz student Marek Dutkiewicz), a także z wydawnictwem NOWA. W pierwszym okresie na Uniwersytecie wydawane jest własne pismo podziemne (Przegląd Tygodnia), którego inicjatorkami i współpracowniczkami są trzy osoby z naszego środowiska – Aleksandra Jaworowska, Anna Piekarska i Zuzanna Toeplitz).
W rocznicę rejestracji Solidarności (10 listopada) rozgrywają się na Wydziale wydarzenia, które doprowadzają do ustąpienia solidarnościowych władz dziekańskich. Wydarzenia te i ich ciąg dalszy zostały chronologicznie przedstawione w dokumencie spisanym przez anonimowego członka (a właściwie członków) Wydziału (cytujemy w całości za: Mantel-Niećko, 1991, s. 172-174).
Kalendarium wydarzeń na Wydziale Psychologii
(spisane anonimowo przez jednego z członków Wydziału)
- 10 listopada 1982
- o godz. 9 pracownicy i studenci Wydziału Psychologii zgromadzili się przed tablicą „S”. Następnie rozeszli się po budynku, prowadząc w licznych grupach dyskusję na temat aktualnej sytuacji. Dyskusja ta przerodziła się w ogólną debatę na temat roli psychologii w obecnej sytuacji społecznej skupiając większość studentów i pracowników w auli. Po zakończeniu dyskusji ok. godz. 11 pracownicy ponownie zgromadzili się pod tablicą „S”.
W dniu tym nie odwołano żadnych zajęć dydaktycznych. Część z nich przełożono na inne terminy. Część na zasadzie uzgodnień miedzy pracownikami a studentami, ze względu na ogólny nastrój, nie pozwalający skupić się na zagadnieniach dydaktycznych, przełożono na terminy późniejsze.
Przez cały dzień na Wydziale Psychologii panował spokój i porządek. Oprócz zarządzonych przez władze UW „bramek” nie było żadnych ograniczeń we wchodzeniu i wychodzeniu na teren budynku. Dziekan i prodziekani przebywali na terenie budynku sprawując swoje funkcje. - 10 listopada – 11 listopada
- Dziekan Wydziału Psychologii w odpowiedzi na telefonogramy prof. Dobrowolskiego opisał wydarzenia dn. 10 listopada na Wydziale, odmawiając odpowiedzi na pytania wymagające szczegółów oraz proponowanych sankcji za nie odbywanie zajęć.
- 11 listopada – 15 listopada.
- Odbyły się spotkania prof. Dobrowolskiego z dziekanami wszystkich wydziałów, na których, opisując sytuację wydziałów na UW dn. 10 listopada twierdził on, iż w dniu tym nie odbyły się zajęcia na Wydziale Psychologii i w Instytucie Socjologii, w związku z czym te dwie jednostki powinny ponieść konsekwencje. Wysunięto propozycje ukarania pracowników i studentów, zakładając odpowiedzialność zbiorową. W tej sytuacji dziekan Wydziału Psychologii, doc. dr hab. Janusz Grzelak oraz dziekan Wydziału Filozofii i Socjologii, prof. dr hab. J. Szacki wyrazili gotowość poniesienia konsekwencji przez nich samych, jako odpowiedzialnych za normalne funkcjonowanie wydziałów.
Ostatecznie nie zostały podjęte żadne decyzje co do ewentualnych sankcji.
Wobec braku szczegółowych danych o przebiegu wydarzeń na wymienionych wydziałach – ustalenie faktów prof. Dobrowolski zalecił powołanej przez siebie 5-osobowej komisji w składzie prof.prof. Kałużyński, Wojnar-Suchecka, Strelau, Jankowski, Stembrowicz. - 16 listopada – 21 listopada
- Prof. Dobrowolski przekazal decyzje ministra NSzWiT o zawieszeniu zajęć na Wydziale Psychologii do momentu zakończenia prac Komisji, zakazie wstępu studentów na teren Wydziału, zamknięciu czytelni i biblioteki wydziałowej oraz zakazie prowadzenia badań naukowych, w których uczestniczą studenci.
Równocześnie dziekanowi J. Grzelakowi i prodziekan owi B. Malak wręczono deczyję prof. Dobrowolskiego o zawieszeniu ich w pełnieniu funkcji i skierowaniu ich spraw do rzecznika dyscyplinarnego. Funkcję dziekana na Wydziale Psychologii przejęła prodziekan Teresa Szuster.
Dziekan J. Szacki oraz dyrektor Instytutu Socjologii M. Pohoski przekazali pełnienie swych funkcji zastępcom.
Rada Wydziału Psychologii podjęła jednomyślnie uchwały protestujące przeciwko decyzji o zawieszeniu studentów oraz przeciwko decyzji dotyczącej doc. J. Grzelaka i dr B. Malak.
Protesty wobec zawieszenia zajęć na Wydziale Psychologii uchwaliły także Rada Wydziału Biologii oraz Rada Naukowa IPSiR.
Komisja rektorska przesłuchała dziekana i prodziekanów, opiekunów poszczególnych roczników, starostów lat oraz osoby, które powinny dn. 10 listopada odbyć zajęcia. Na tej podstawie Komisja opracowała raport uwzględniający przebieg wydarzeń oraz towarszyszące im okoliczności. Na żądanie prof. Dobrowolskiego pierwotna wersja raportu zostaa zmieniona. Wersja ostateczna stanowi w zasadzie spis zajęć, które miały się odbyć dn. 10 listopada oraz wyliczenie tych zajęć, które się nie odbyły.
Rada Wydziału Psychologii zaprotestowała przeciwko ostatecznej formie raportu, domagając się uwzględnienia tła i okoliczności wydarzeń. - 22 listopada – 23 listopada
- Wobec nacisków przybierających formę szantażu (albo ustąpienie dziekana i wszystkich prodziekanów, albo rozwiązanie Wydziału) – doc. dr Grzelak oraz prodziekani B.Malak, T. Szustrowa, M. Kofta wyrażają gotowość ustąpienia z pełnionych funkcji. Ustąpienie warunkują oni zachowaniem dotychczasowego statustu Wydziału w strukturze UW, nie wszczynaniem postępowania dyscyplinarnego wobec pracowników i studentów, którzy nie odbyli zajęć 10 listopada, zapewnieniem wyboru nowych władz dziekańskich zgodnie z ustawą o szkolnictwie wyższym oraz umieszczeniem zobowiązania dotyczącego realizacji powyższych warunków w piśmie przyjmującym ich dymisję.
Wobec odmowy prof. Dobrowolskiego udzielenia na piśmie gwarancji spełnienia warunków, dziekan i prodziekani do dymisji się nie podają.
Prof. Szacki po zakończeniu prac komisji rektorskiej podejmuje pełnienie funkcji dziekana Wydziału Filozofii i Socjologii. - 24 listopada
- Prof. Dobrowolski przesuwa na późniejszą godzinę, a następnie odwołuje wyznaczone na ten dzień posiedzenie Senatu UW. Na spotkaniu z dziekanami wszystkich wydziałów prof. Dobrowolski informuje o decyzji ministra NSzWiT, zgodnie z którą zajęcia na Wydziale Psychologii zostaną wznowione jeżeli:
1. dziekan i prodziekani podadzą się do dymisji;
2. studenci Wydziału Psychologii i Instytutu Socjologii zobowiązą się pisemnie do przestrzegania ślubowania oraz nie uczestniczenia w żadnych manifestacjach. Studenci, którzy takiej deklaracji nie złożą, zostaną relegowani z uczelni. Niespełnienie obu warunków do dnia 1 grudnia spowoduje rozwiązanie Wydziału Psychologii.
Rada Wydziału Psychologii przyjęła uchwałę w sprawie podpisywania przez studentów deklaracji. W uchwale stwierdza się między innymi, że żądanie podpisywania tego typ deklaracji byłoby brutalnym łamaniem charakteru młodzieży. Ponadto w opinii Rady Wydziału Psychologii niekt nie ma prawa obarczać studentów odpowiedzialnością wynikającą z uzależnienia istnienia Wydziału od ich indywidualnych decyzji w sprawie podpisywania deklaracji.
Na kolejnym zebraniu z dziekanami prof. Dobrowolski poinformował o podtrzymaniu przez ministra NSzWiT warunków wznowienia zajęć na Wydziale Psychologii oraz Zadaniu przez ministra NSzWiT szybkich rozwiązań wobec „zwiększającej się presji czasowej”.
Prof. Dobrowolski i dziekani kilku wydziałów zaatakowali bardzo ostro Wydział Psychologii oskarżając go o utrudnianie „normalizacji na Uniwersytecie”.
Prof. Dobrowolski zażądał przedstawienia do godz. 8.30 dnia następnego decyzji w sprawie rezygnacji dziekana i prodziekanów z pełnionych funkcji.
Na odbytym późnym wieczorem posiedzeniu dziekan i prodziekani w imię dobra studentów i wydziału jako całości złożyli na ręce Rady Wydziału rezygnację z pełnionych funkcji. Rezygnacja została przyjęta większością głosów (uchwałę protestującą przeciwko zawieszeniu zajęć na Wydziale Psychologii, żądaniu rezygnacji zespołu dziekańskiego i żądaniu podpisywania deklaracji lojalności przez studentów podjęła 25 listopada Rada Wydziału Neofilologii.
Stan wojenny przynosi znacznie więcej represji wobec pracowników i studentów niż wydarzenia polityczne lat ubiegłych. Wśród osób internowanych z naszego Wydziału znalazły się: dr Barbara Malak ( 13.XII.1981-1.VI.1982) oraz studenci: Agnieszka Lipska-Onyszkiewicz ( 5.II-15.VII. 1982 ), Krzysztof Korczak (6.IV-23.XII.1982), Piotr Szwajcer (13.XII.1981-10.VII.1982), Aresztowano pracowników Wydziału: dr Barbarę Tryjarską (12.VIII-6.XII.1982) i informatyka Tomasza Krawczyka (23.XII.1983-23.V.1984), oraz studentów: braci Wareckich (Marka i Wojciecha), Leszka Stalla, Grzegorza Nakoniecznego, Dorotę Kotarską, Roberta Czechowskiego, Jerzego Trelę. Na krótko zatrzymani zostaną: dr Jacek Suchecki oraz studenci, m.in. Barbara Engelking, Elżbieta Kosielińska, Marek Jasiński, Arkadiusz Królikowski, Roman Laskowski, Michał Mirecki, Jacek Otffinowski, Janusz Szutkowski. Osoby te zwalniano z aresztu za poręczeniem rektora oraz pracowników Wydziału.
Po ustąpieniu solidarnościowych władz dziekańskich dziekanem Wydziału zostaje obrany doc. Jan Matysiak, a prodziekanem d/s dydaktycznych zostaje doc. Anna Matczak. Do zmian organizacyjnych jakie miały miejsce na Wydziale w związku z niemile widzianą aktywnością niektórych naszych pracowników należy likwidacja w 1985 roku niezależnego Zakładu Psychologii Pracy (doc. Janusz Grzelak zostaje bowiem odsunięty od wszelkich funkcji). Zakład ten decyzją wszystkich osób zainteresowanych zostaje wcielony do Zakładu Psychologii Społecznej, a jego kierownikiem zostanie dr Grażyna Kranas.
Jak wyglądało życie naukowe na Wydziale w tym „czarnym” wydawałoby się okresie? Może się to wydać z pozoru nieprawdopodobne, ale prawdą jest, że lata 80-te to niezwykle żywy okres jeśli idzie o aktywność naukową oraz aktywność międzynarodową dużych grup środowiska wydziałowego. Nie ma w tym zresztą nic szczególnie dziwnego jeśli weźmiemy pod uwagę sytuację kraju, w którym w tym czasie królował deficyt wszystkiego, co można nazwać dobrem materialnym, a aktywność intelektualna była jedyną aktywnością mogącą dostarczać satysfakcji.
Dodajmy poza tym specyficzny wówczas status Polski na arenie międzynarodowej: okrytej chwałą „Solidarności”, ale też budzącej współczucie z powodu stanu wojennego, represji i niedostatków materialnych. W pewnym sensie była to dla nas sytuacja bardzo korzystna. Polska lat 80-tych jest krajem zdecydowani interesującym dla obcokrajowców: przyjeżdża do nas wtedy wiele międzynarodowych sław psychologicznych. My też mamy szansę wyjazdów: liczne międzynarodowe towarzystwa wprowadzają specjalne ulgi dla członków krajów obozu socjalistycznego: jesteśmy zwalniani z opłat konferencyjnych, mamy opłacane hotele, ba – nawet czasami dostajemy jakieś małe kieszonkowe (niebagatelna to sprawa gdy butelka Coca Coli kosztowała wtedy chyba 10% uniwersyteckiej pensji). Restrykcje naszych władz wobec pracowników naukowych też nie są zbyt duże, większość z nas dostaje paszporty i wizy.
Ta sytuacja sprzyja wyjazdom i udziałom w licznych konferencjach. Było ich tak wiele, że nie sposób ich tu wymienić. Wspomnę zatem tylko, że członkowie Katedry Psychologii Społecznej i Katedry Osobowości stają się liczącą się grupą na forum europejskiej psychologii społecznej. Trzecią Katedrą o bardzo silnych kontaktach międzynarodowych jest Katedra Psychologii Różnic Indywidualnych. W ramach katedry Psychologii Klinicznej aktywnie działa na forum międzynarodowym zespół psychologii zdrowia. Wśród towarzystw międzynarodowych, w których konferencjach i innych formach działania aktywnie uczestniczą warszawscy psychologowie znajduje się European Association of Experimental Social Psychology – we władzach towarzystwa zasiadają kolejno, S. Mika, J. Grzelak, M. Jarymowicz, w gronie redaktorów czasopisma European Journal of Social Psychology – Janusz Grzelak, Maria Lewicka i Jerzy Trzebiński, a w gronie redaktorów European Monographs of Social Psychology – Mirosław Kofta. Kolejne towarzystwa, w których ważną funkcję pełnią pracownicy Wydziału to: European Association of Personality Psychology (wśród członków-założycieli jest prof. Jan Strelau, który jest też pierwszym prezydentem towarzystwa), International Society for Studies of Individual Differences (przewodnicącym przez szereg lat jest Jan Strelau), Society for Stress and Test Anxiety Research, popularnie zwane STAR-em, (aktywnie działają tu Kazimierz Wrześniewski i Tytus Sosnowski), European Health Psychology Society (członkiem zarządu jest Kazmierz Wrześniewski), cykl konferencji Subjective Probability, Utility and Decision Making (aktywnie działa tu Józef Kozielecki), European Federation of Professional Psychological Association (vice-przewodniczącą przez cztery lata jest Ida Kurcz), International Association of Applied Psycholinguistics (członkiem zarządu w tym czasie jest Ida Kurcz), International Society for Social and Behavioral Development, European Society of Cognitive Psychology i pewnie wiele innych.
Fakt, że jako reprezentanci krajów wschodnich korzystamy z pewnych ulg przy wyjazdach obliguje nas do wzajemności. Lata 80-te to zatem również okres, w którym staraniem wielu osób z Wydziału organizowane są w Polsce międzynarodowe konferencje, i to zarówno te wielkie, na kilkaset osób jak i jak nieco bardziej kameralne, na osób kilkadziesiąt czy kilkanaście. W 1983 roku w Rynii pod Warszawą Zakład Psychologii Różnic Indywidualnych (Jan Strelau, Tytus Sosnowski) organizuje wielką międzynarodową konferencję „Stress and Anxiety”. W 1986 roku ten sam Zakład (Jan Strelau, Tatiana Klonowicz) organizują w Gdańsku konferencję Europejskiego Towarzystwa Psychologii Osobowości. W 1987 roku w Nieborowie Helena Grzegołowska-Klarkowska z Zakładu Psychologii Osobowości organizuje kameralną konferencję międzynarodową „Cognitive biases and defense mechanisms”. W czerwcu roku 1989 pracownicy Katedry Psychologii Społecznej organizują cykl trzech niezależnych konferencji międzynarodowych. Rozpoczyna go konferencja „Affect and Social Cognition”, zorganizowana w Sopocie (organizatorzy Maria Lewicka i Bogdan Wojciszke z Uniwersytetu Gdańskiego), po niej następuje konferencja East-West Meeting Europejskiego Towarzystwa Eksperymentalnej Psychologii Społecznej, zorganizowana w Jabłonnej pod Warszawą (organizator: Janusz Grzelak), wreszcie Konferencja poświęcona Dylematom Społecznym zorganizowana w Mądralinie k. Warszawy przez Janusza Grzelaka. Ów cykl trzech konferencji z psychologii społecznej poprzedzony zostaje uroczystością nadania doktoratu honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego Profesorowi Robertowi Zajoncowi, wybitnemu psychologowi społecznemu polskiego pochodzenia, od lat przyjacielowi naszego Wydziału. Jest to po Piagecie, drugi honorowy doktor Uniwersytetu Warszawskiego w zakresie psychologii. Robert Zajonc przyczyni się w następnych latach do rozwoju polskiej psychologii społecznej inicjując powstanie na Unwersytecie Warszawskim, afiliowanego przy Institute of Social Research Uniwersytetu w Michigan w Ann Arbor, międzywydziałowego Instytutu Studiów Społecznych.
Prace badawcze na Wydziale w latach 70-tych finansowane są w tym okresie z funduszy tzw. „problemów węzłowych”, czyli wielkich rządowych programów badawczych koordynowanych przez jednostki uczelniane lub PAN-owskie. Wydział Psychologii jest w tym czasie koordynatorem dwóch takich problemów węzłowych, jeden to program dotyczący wychowania, kierowany przez prof. Antoninę Gurycką, drugi dotyczy problematyki różnic indywidualnych i ich związku z efektywnością działania, a jego kierownikiem jest prof. Jan Strelau. Część psychologów osobowości i psychologów społecznych z Wydziału uczestniczy ponadto w problemie węzłowym koordynowanym przez Instytut Psychologii PAN (główny kierownik – prof. Janusz Reykowski). Problemy węzłowe poza oczywiście spotkaniami naukowymi służącymi dalszej integracji środowiska (niezapomniane coroczne październikowe konferencje programu prof. Guryckiej w Kazimierzu nad Wisłą), to również okazja do dofinansowania wyposażenia Wydziału w sprzęt i aparaturę, proces który swoje apogeum osiągnie jednak dopiero w kolejnej dekadzie. W latach 80-tych ciągle bowiem nasza pracownia komputerowa wyposażona jest w archaiczny po-radziecki sprzęt, a studenci piszą na radzieckich klawiaturach. Ów przedpotopowy moloch pod koniec lat 80-tych zostanie wyprowadzony do CIUW-u, a jego miejsce zajmie do teraz funkcjonująca novellowska sieć, zainstalowana przez Jacka Szamreja.
